Ο Ακάθιστος Ύμνος αποτελεί ένα από τα κορυφαία αριστουργήματα της βυζαντινής υμνογραφίας. Είναι συντεθειμένος σύμφωνα με τους κανόνες της ομοτονίας, της ισοσυλλαβίας και, σε κάποιο βαθμό, της ομοιοκαταληξίας, γεγονός που αναδεικνύει τη λογοτεχνική και πνευματική του αξία. Ψάλλεται στους ιερούς ναούς κατά τις πέντε πρώτες Παρασκευές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής: τις τέσσερις πρώτες σε τμήματα και την πέμπτη στο σύνολό του, κάτι που για το 2025 θα συμβεί σήμερα (4/4), με τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου να έχει προηγηθεί.
Τυπικά Ακάθιστος Ύμνος ονομάζεται γενικά κάθε ορθόδοξος χριστιανικός ύμνος ο οποίος ψάλλεται από τους χριστιανούς πιστούς σε όρθια στάση, ωστόσο έχει επικρατήσει να ονομάζεται έτσι το «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ».
Πώς καθιερώθηκε ο Ακάθιστος Ύμνος
Την Παρασκευή της πέμπτης εβδομάδας της Μεγάλης Σαρακοστής ψάλλονται οι 24 Οίκοι του Ακάθιστου Ύμνου, ενός εκτενούς και θεολογικά πλούσιου ύμνου που αναπτύσσεται σταδιακά κατά τις προηγούμενες τέσσερις εβδομάδες. Ο ύμνος αυτός καθιερώθηκε στα μέσα του 7ου αιώνα, κατά τη βασιλεία του αυτοκράτορα Ηρακλείου. Αν και ο συγγραφέας του παραμένει άγνωστος, συχνά αποδίδεται στον Ρωμανό τον Μελωδό, έναν σπουδαίο υμνογράφο του 6ου αιώνα.
Η θέσπιση του Ακάθιστου Ύμνου ως ακολουθίας της Εκκλησίας συνδέεται με την εκστρατεία του αυτοκράτορα Ηρακλείου εναντίον των Περσών. Οι Πέρσες, έχοντας κυριαρχήσει σε πολλές περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μεταξύ αυτών και η Παλαιστίνη, άρπαξαν τον Τίμιο Σταυρό και αιχμαλώτισαν πλήθος χριστιανών, συμπεριλαμβανομένου του Πατριάρχη Ζαχαρία. Βλέποντας την ευκαιρία να αντιδράσει, ο Ηράκλειος, που ήδη αντιμετώπιζε οικονομικά και πολιτικά προβλήματα, αποφάσισε να εκστρατεύσει κατά του Πέρση βασιλιά Χοσρόη, με τον οποίο είχε παλιές διαφορές. Οι μάχες έδειχναν πως ο βυζαντινός στρατός ήταν κοντά στη νίκη.
Ωστόσο, ο Χοσρόης, επιχειρώντας να αποσπάσει την προσοχή του Ηρακλείου, συμμάχησε με τους Άβαρους, έναν λαό που ζούσε στα βόρεια της αυτοκρατορίας. Οι Άβαροι, αφού συγκέντρωσαν στρατεύματα και πλοία, πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη από ξηρά και θάλασσα. Οι πολιορκημένοι κάτοικοι της Πόλης έστρεψαν την ελπίδα τους στη Θεοτόκο. Ο Πατριάρχης Σέργιος περιέφερε την εικόνα της Παναγίας των Βλαχερνών στα τείχη, ενθαρρύνοντας τους στρατιώτες. Σύμφωνα με την παράδοση, το όραμα μιας σεμνοφορεμένης γυναίκας, που περπατούσε ανάλαφρα στα τείχη –η ίδια η Θεοτόκος– προκάλεσε σύγχυση και φόβο στους Αβάρους, ενώ παράλληλα ενίσχυε το ηθικό των υπερασπιστών.
Η πολιορκία τερματίστηκε, καθώς μεγάλη τρικυμία κατέστρεψε τα πλοία των Αβάρων, ολοκληρώνοντας τη σωτηρία της Πόλης. Από τότε, ο Ακάθιστος Ύμνος ψάλλεται για να τιμηθεί η Θεοτόκος, ως προστάτιδα της Κωνσταντινούπολης και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Ο λαός, κλαίγοντας από χαρά για τη σωτηρία του έτρεξε στον ναό της Παναγίας των Βλαχερνών – που σώζεται μέχρι σήμερα – και με βαθιά κατάνυξη έψαλε όρθιος ύμνους προς την Υπέρμαχο Στρατηγό (δηλαδή την στρατηγό που πολέμησε στο πλευρό τους). Μεταξύ αυτών πιο δημοφιλής υπήρξε ο ύμνος «Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια…», στον οποίο από τότε δόθηκε ο χαρακτηρισμός «Ακάθιστος». Είναι εγκωμιαστικός και ευχαριστήριος ύμνος και απευθύνεται στην Παναγία μας ως εξής: «Σε σένα Θεοτόκε, που είσαι η υπέρμαχος στρατηγός, επειδή λυτρώθηκα από τον φόβο των εχθρών, εγώ, η Πόλη σου, σου αφιερώνω τις τιμές της νίκης και σε ευχαριστώ που μας βοήθησες. Κι επειδή έχεις δύναμη που δεν μπορεί να νικηθεί, ελευθέρωσέ με από κάθε κίνδυνο, για να σου ψάλλω “Χαίρε, Νύμφη Ανύμφευτε”».
Για την ιστορία, να προσθέσουμε ότι ο βυζαντινός στρατός νίκησε τους Πέρσες και έφερε τον Τίμιο Σταυρό πίσω, στα Ιεροσόλυμα, όπου υψώθηκε για δεύτερη φορά – μετά την ανεύρεσή του από την αγία Ελένη- γεγονότα τα οποία η Εκκλησία μας τιμά στις 14 Σεπτεμβρίου.
